Dokumunizacja w powiecie słubickim. Co już wiadomo?
To już pewne. Pomnik poległych w czasie II wojny światowej na Placu Bohaterów w Słubicach pozostanie na swoim miejscu! Od co najmniej dwóch miesięcy jest w tej materii zgodne stanowisko zarówno wojewody, Instytutu Pamięci Narodowej jak i Gminy Słubice. Co jednak zmieniło się lub zmieni na terenie powiatu słubickiego?
W ostatnich dwóch latach doszło do wielu zmian w przestrzeni publicznej, zarówno w skali krajowej, jak i na terenie powiatu słubickiego.
Chodzi o nazwy ulic, jak i miejsca pamięci wzniesione w okresie Polski Ludowej. Podstawą do tych działań była i w niektórych przypadkach nadal jest tzw. ustawa dekomunizacyjna, czyli Ustawa z 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki.
Miejsca pamięci po II wojnie światowej
We wrześniu 2015 r. w województwie lubuskim było nadal 21 ulic Karola Świerczewskiego, 3 ulice Armii Czerwonej, 2 ulice Bohaterów Radzieckich i wiele innych. Dekomunizacja przestrzeni publicznej była więc sporym wyzwaniem, także dla miejscowości powiatu słubickiego.
W stosunku do miejsc publicznych dzisiejszego powiatu słubickiego można wyróżnić trzy fale zmian nazewniczych i upamiętnień pomnikowych po 1945 r.:
koniec lat 40. XX w. a także destalinizacja w ramach tzw. „odwilży październikowej” 1956 r., kiedy sami komuniści rezygnowali z niektórych nazw, np. szczególnie źle odbieranych społecznie lub upamiętniających osoby popadłe w niełaskę partii; to wtedy w Słubicach zniknęły Plac Stalina (obecnie Bohaterów), ul. Armii Czerwonej (Jedności Robotniczej), ul. Żymierskiego (Kościuszki);
transformacja polityczno-ustrojowa i początek lat 90. XX w.; w przypadku Słubic był to rok 1996 r., kiedy uchwałą rady miasta zmieniono nazwę 11 ulic; z mapy miasta zniknęło popiersie Lenina (obecnie pomnik Sybiraków), ale i patroni m.in. Bohaterowie Stalingradu (ul. Bohaterów Warszawy), Feliks Dzierżyński (ul. Konstytucji 3 Maja), Włodzimierz Lenin (pl. Sybiraków), Marceli Nowotko (ul. Witosa), Wiesław Ociepka (ul. Wawrzyniaka), gen. Karol Świerczewski (ul. Piłsudskiego), czy gen. Aleksander Zawadzki (ul. Krótka);
no i ostatnia fala zmian wynikająca z ustawy dekomunizacyjnej z 1 kwietnia 2016 r.
Gmina Słubice
Pomnik Braterstwa Broni projektu Mieczysława Krajniaka w Słubicach (1949)
W Słubicach największa dyskusja dotyczyła pomnik poległych w czasie II wojny światowej na Placu Bohaterów. Pierwotnie był to pomnik Braterstwa Broni, w domyślne bratestwa Armii Czerwonej i walączej u jej boku „ludowego” Wojska Polskiego, odsłonięty w 5. rocznicę Manifestu PKWN, tj. 22 lipca 1949 r. Wmurowanie kamienia węgielnego pod pomnik odbyło się 6 tygodni wcześniej – 5 czerwca 1949 r. Projektantem został architekt powiatowy Mieczysław Krajniak, a wykonawcą – Spółdzielnia Sztukatorów przy ul. Skarbowej 14 w Poznaniu.
Akt erecyjny monumentu odnaleziono w 2011 r. przy okazji przenosin pomnika z centralnej części placu w kierunku pierzei wschodniej oraz obniżenia jego cokołu.
Późniejsza zmiana nazwy pomnika i celów, które ma upamiętniać, uchroniło go przed usunięciem. 21 maja 2018 r. zastępca prezesa IPN Jan Baster wydał postanowienie, zgodnie z którym pomnik spełnia wymogi ustawy dekomunizacyjnej i nie podlega usunięciu.
Ani samorząd lokalny w Słubicach ani wojewoda lubuski nie planują więc usunięcia Pomnika poległych w czasie II wojny światowej w Słubicach, co w piśmie z 4 lipca b.r. potwierdziła Agnieszka Mróz, kierownik Działu Kadr i Szkolenia w Biurze Organizacji Kadr Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego.
Kamień ku czci czynu Śląskiego Okręgu Wojskowego (1977)
Od maja 1977 r. przy zbiegu nowo otwartej Al. Młodzieży Polskiej i ul. Kościuszki znajdowała się tablica pamiątkowa o treści: „Na pamiątce czyny żołnierzy Śląskiego Okręgu Wojskowego - Delegaci na Dni Przyjaźni Młodzieży PRL i NRD, maj 1977”. Według informacji Agnieszki Mróz z Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego, tablica została jednak zdemontowana z inicjatywy Starostwa Powiatowego w Słubicach.
Ul. 1 Maja w Słubicach
Wielu mieszkańców zastanawiało się też, co dalej z ul. 1 Maja i ul. Jedności Robotniczej, najbardziej reprezentacyjnej, bo stanowiącej deptak i prowadzącej wprost na most graniczny z Niemcami.
Ul. 1 Maja na pewno pozostaje, bo zgodnie z wytycznymi IPN nie łamie ustawy dekomunizacyjnej.
IPN nie widzi przesłanek aby dokonywać zmiany tej nazwy ulicy w oparciu o Ustawę; Decyzja o pozostawieniu bądź zmianie tej nazwy należy do samorządu. Jeśli samorząd ją zmieni nie powinien w uchwale powoływać się na normy ustawy z 1 kwietnia 2016 r. Jest to święto państwowe i hołd święto państwowe obchodzone w Rzeczypospolitej Polskiej. W okresie międzywojennym w dniu 1 maja niepodległościowi socjaliści z PPS często demonstracyjnie odcinali się od prób przyłączania się komunistów z KPP do ich manifestacji pierwszomajowych. Dochodziło w czasie pochodów 1-majowych w Warszawie nawet do brutalnych starć z użyciem broni pomiędzy demonstrantami PPS i KPP (np. w 1928 r.).
Tego dnia również Kościół Katolicki obchodzi wspomnienie Św. Józefa – robotnika. Święto istnieje w kalendarzu liturgicznym od 1955 r.
Jak można przeczytać dalej na stronie IPN, w ustawie obowiązującej obecnie w Rzeczypospolitej Polskiej podkreślono inny charakter święta niż próbowano to zadekretować w okresie PRL, kiedy przekształcano obchody w wyraz poparcia dla władz komunistycznych a organizowanym przez nie corocznym pochodom i manifestacjom nadawano charakter obowiązkowy.
Ul. Jedności Robotniczej w Słubicach
Do przemianowania ul. Armii Czerwonej na nieco mniej kontrowersyjną ul. Jedności Robotniczej doszło pod koniec lat 40. XX w., tzn. przy okazji opuszczenia Słubic przez Armię Czerwoną i planów przymusowego „zjednoczenia” PPR i PPS.
Tytuł „Jedność Robotnicza” nosił m.in. jeden z tygodników wydawanych w Warszawie w latach 1917–1918. Nazwa ulicy mogła też nawiązywać pośrednio do tzw. Bloków Jedności Robotniczej, czyli list wyborczych w wyborach samordządowych w II połowie lat 20. XX w., kiedy to w wielu miastach (m.in. Czeladzi, Częstochowie, czy Poznaniu) pod jednym szyldem startowały Komunistyczna Partia Polski, PPS-Lewica, czy Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej. Ulice Marcina Chwiałkowskiego, jednego z liderów bloku, podległy już dekomunizacji. W okresie PRL istniał również statek o takim imieniu - masowiec o napędzie parowym typu B30, zezłomowany w 1979 r. w Glasgow, ale nazwę „Jedność Robotnicza” przyjmowały też m.in. ogródki działkowe.
Jak podchodzono do ulic Jedności Robotniczych w innych miastach naszego kraju?W grudniu 1990 r. reprezentacyjny Plac Jedności Robotniczej w Warszawie przemianowano na Plac Politechniki (to tu znajduje się gmach główny Politeczniki Warszawskiej), 1 stycznia 1991 r. ul. Jedności Robotniczej w Zielonej Górze - na ul. Jedności, w 1992 ul. Jedności Robotniczej w Katowicach - na ul. Lwowską, a w 1998 r. ul. Jedności Robotniczej w Gdańsku - na Trakt św. Wojciecha.
W Żyrardowie podjęto temat zmiany ul. Jedności Robotniczej na ul. gen. Emila Fieldorfa „Nila”, ale to w ramach obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości i bez bezpośredniego odwołania do ustawy dekomunizacyjnej.
Wojewoda pomorski uznał ul. Jedności Robotniczej za podlegającą dekomunizacji (Chojnice, Lębork). I tak np. uchwałą z 21 sierpnia 2017 r. ul. Jedności Robotniczej w Chojnicach przemianowano na ul. Jedności (usuwając „Robotniczej”). Zmiana weszła w życie 14 dni po ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Pomorskiego.
Ze stanowiskiem wojewody pomorskiego nie zgadza się... wojewoda lubuski Władysław Dajczak, ponieważ według służb ul. Jedności Robotniczej nie podlega dekomunizacji. I tak ul. Jedności Robotniczej w Słubicach, mimo że nieco trąci myszką i nie przystaje do dzisiejszej epoki, to jako niejednoznacznie komunistyczna pozostanie najpewniej niezmieniona.
Pomnik-czołg ku czci 11 KPanc ACz w Kunowicach
W Kunowicach przy głównej drodze wciąż stoi pomnik - czołg T-34 ku czci 11 Korpusu Pancernego Armii Czerwonej, którego usunięcia domaga się m.in. Muzeum Narodowe w Warszawie, być może licząc na darmowe przejęcie cennego eksponatu.
Wcześniej w tym samym miejscu stało działo samobieżne ISU-122, jednak też go zabrano mieszkańcom, obecnie stoi w Lubuskim Muzeum Wojskowym w Drzonowie koło Zielonej Góry. Według Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego w Gorzowie Wielkopolskim negocjacje w sprawie dostosowania pomnika do wymogów ustawy dekomunizacyjnej wciąż trwają. Jednocześnie IPN zwraca uwagę na tablicę z nazwiskami radzieckich żołnierzy, mimo że brakuje źródeł o pochowaniu żołnierzy radzieckich w tymże miejscu.
To sytuacja podobna jak w przypadku tzw. grobu 7 nieznanych żołnierzy WP na cmentarzu komunalnym w Słubicach, gdzie prawdopodobnie nie spoczywa ani jeden polski żołnierz a grób ma jedynie charakter symboliczny...
Zgodnie ze stanowiskiem IPN jak i Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego, wciąż jest szansa na zachowanie pomnika czołgu w Kunowicach po przeprowadzeniu pewnych zmian, zwłaszcza zmian w uzasadnieniu, kogo lub co dokładnie ma upamiętniać pozostawiony pomnik.
Gmina Cybinka
Na początku września 2016 r. w Cybince jeszcze bez odniesienia do ustawy dekomunizacyjnej na zlecenie wojewody lubuskiego zdjęto tablice z wizerunkiem Józefa Stalina, po czym te zostały przejęte przez IPN.
Sprawa była długa i głośna, ponieważ był to ostatni tego typu wizerunek Stalina w całej Polsce. Jednak wizerunek Stalina nie był tyle propagującym komunizm, co wizerunkiem z jednego z radzieckich orderów, który otrzymali niektórzy żołnierze pochowani na cmentarzu. Uwagę na to zwraca m.in. Bartłomiej Różycki z Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Dodatkowo cmentarz włącznie z wizerunkami Stalina znajdował i znajduje się w rejestrze zabytków. Zarówno burmistrzowie Cybinki jak i lubuski wojewódzki konserwator zabytków bardziej skłaniali się do zachowania popiersia Stalina dla celów edukacyjnych przez umieszczenie stosownej tablicy informacyjnej, z wyjaśnieniem, że nie chodzi o propagowanie komunizmu, tylko pozostawienie świadectwa historii ku przestrodze czy ze wskazaniem na zbrodnie stalinowskie.
Uchwałą Rady Miejskiej w Cybince z 21 maja 2017 r. ul. Michała Żymierskiego w Sądowie pod Cybinką przemianowano na ul. Józefa Bronisława Żymierskiego, oficera artylerii okresu II RP i pułkownika Sił Zbrojnych PRL. Co ciekawe, w uzasadnieniu uchwały ocenzurowano, tzn. pominięto słowo „Ludowej”, pisząc jedynie o „Siłach Zbrojnych Polskiej Rzeczpospolitej”.
W tym przypadku wyszedł „zgniły kompromis”, czyli sięgnięcie po człowieka o tym samym nazwisku, ale bez związku z regionem i bez ogólnonarodowych osiągnięć, za to z Krzyżem Grunwaldu, ustanowionym jeszcze przez Dowództwo Główne Gwardii Ludowej.
Zastąpienie jednego Żymierskiego innym Żymierskim, by tylko nie musieć zmieniać tablic informacyjnych czy dowodów osobistych., było dość kontrowersyjnym posunięciem. W ten sposób kreuje się bowiem przypadkowych bohaterów bez związku z regionem i bez ponadprzeciętnych zasług dla kraju.
Gmina Górzyca
W Górzycy przyjęto dwie uchwały z 21 czerwca 2017 r. i 23 lutego 2018 r. 11 lipca 2017 r. Osiedle 40-Lecia PRL stało się Osiedlem Kwiatowym, a ul. Karola Świerczewskiego - ulicą Parkową.
23 lutego 2018 r. uchwałą Rady Gminy Górzyca z 23 lutego 2018 r. zdecydowano o usunięciu pomnika Armii Czerwonej, a 6 kwietnia 2018 r. usunięto samą iglicę z napisem CCCP i pięcioramienną gwiazdą.
Gmina Rzepin
W Rzepinie przemianowanie ulic drogą przyjęto w drodze uchwały z 23 czerwca 2017 r. Tym samym ul. Bohaterów Radzieckich stała się ul. Bohaterów Westerplatte, ul. Marcelego Nowotki – ul. Walentego Bayera, ul. Hanki Sawickiej – ul. Elizy Orzeszkowej, ul. Karola Świerczewskiego – ul. Puszczy Rzepińskiej, a ul. Walki Młodych – ul. ks. Stanisława Kusiaka.
Tekst stanowi rozwinięcie referatu Rolanda Semika, społecznego opiekuna zabytków powiatu słubickiego który wygłosił on podczas podium dyskusyjnego pt. „Bronić, przekształcić, usunąć? Pomniki żołnierzy radzieckich na pograniczu pomiędzy polską dekomunizacją a niemiecką ochroną zabytków” w dniu 9 lipca b.r. w Collegium Polonicum w Słubicach.
