Wędrujemy śladami lubuskich organów. Dziś kolejny Sauer i wspaniały Paradyż

MARCIN AGRICOLA (1486 - 1556)

MARCIN AGRICOLA (1486 - 1556)

Był niemieckim teoretykiem muzyki i twórcą nowoczesnej notacji nutowej. Pochodził z zasiedziałej, poważanej, z czasem wpływowej rodziny Sore, świebodzińskich mieszczan uprawiających ziemię. Sam z naciskiem mówi o Świebodzinie jako swojej ojczyźnie, np. w swojej "Sangbuchlein" z roku 1541 podkreśla, że jest Ślązakiem ze Świebodzina ("Schwibsen"); wysyła również do Świebodzina egzemplarz "Rudimenta musices" (1539) z dedykacją dla swojego szwagra dr. Georga Glocke, miejscowego prawnika.
Od roku 1519 Agricola jest w Magdeburgu i tu spędzi resztę swojego życia. Od roku 1520 był nauczycielem muzyki, początkowo domowym (w rodzinach patrycjuszowskich) oraz prawdopodobnie w prywatnej szkole miejscowej arystokracji.

Skąd ten raj? W XIII wieku istniała tu wieś Gościchowo. 29 stycznia 1230 roku rycerz Mikołaj Bronisz przekazał dobra rodowe cystersom z brandenburskiego Lehnina. Gościchowo otrzymało wówczas nazwę Paradius Matris Dei, czyli Raj Matki Boskiej, od której utworzono polską nazwę - Paradyż i niemiecką Paradies. Dobra należące do opactwa szybko się powiększały. W 1524 r. w posiadaniu zakonu znajdowało się 21 wsi, ponad 29 tys. ha ziemi ornej i ok. 4 tys. ha lasów... Zaczęły powstawać zachwycające budynki pocysterskiego zespołu...

Co krok to odkrycie

Na zakończenie remontu pocysterskiego kościoła oprowadzał nas ks. Paweł Bryk. Nie krył radości i dumy. Okazało się bowiem, że w rozmaitych zakamarkach świątyni ślady przeszłości przetrwały pożary, nawet te wielkie z XVII i XVIII wieku. I każdy dzień dla gospodarzy świątyni i konserwatorów był jak odkrywanie Ameryki. Najpierw zaczęły pojawiać się dziwne barwy. Róż, zieleń. Na stallach, ścianach. Później atrakcja goniła atrakcję. A to ślady istnienia drugiej ambony, a to okazało się, że aniołki na chórze miały ruchome ramiona i najprawdopodobniej poruszały się wraz z dźwiękami muzyki.

- Największym zaskoczeniem była chyba ta gotycka ściana - ks. Bryk pokazuje na ścianę przy wejściu, całą pokrytą łacińskimi słowami. - To sentencja ze św. Bernarda o pożytkach płynących z życia zakonnego. Zachęcająca mnichów do wytrwania. I te otwory w kształcie potrójnych liści koniczyny (symbol Trójcy Świętej)… Nikt nie wie do czego służyły, może po to, aby zakrystianin mógł podglądać, co dzieje się w prezbiterium?

To sąd ostateczny

(fot. fot. Tomasz Gawałkiewicz)

Tuż obok inny sekret. Postać męska i żeńska, odsłonięte przez konserwatorów jeszcze w latach 60. W środku dorobione później okno, które zniszczyło część malowidła. Przez wieki sądzono, że to scena bożonarodzeniowa, a wewnątrz był żłobek. Dopiero po starannym oczyszczeniu ściany, oczom historyków ukazały się dłonie - w miejscu okna był wizerunek Chrystusa - a u dołu, jakby z podziemi, zaczęły się wyłaniać ludzkie sylwetki. Zmarli opuszczający groby. I tak domniemana stajenka okazała się wyobrażeniem Sądu Ostatecznego. Bogurodzica i Jan Chrzciciel orędują za grzeszną ludzkością.

Na jednej ze ścian widać ślady napisów, graffiti. Jeszcze więcej wydrapanych fraz z serii "kocham Hildę" jest na chórze, tuż przy zabytkowych organach. Taki mały sabotaż przeciwko samotności. Co ciekawe równie dużo było polskich, co niemieckich nazwisk.

W dawnych rytmach

PARADYŻ SŁYNIE TAKŻE Z WINNIC

Cystersi przywędrowali z Francji i zabrali ze sobą krzewy winorośli. Wino produkowali dla celów liturgicznych, i choć nie udawało się ono tak doskonale jak w okolicach Bordeaux, i tak było niezłe. Przed kilku laty postanowiono wrócić do klasztornych tradycji. Dziś rośnie u nas ok. 500 krzewów winorośli. Ostatniej jesieni zebraliśmy prawie 500 kg owoców.
Winnica rośnie pod murem na niewielkim stoku z południową wystawą oraz pod wystawioną również na południe ścianą potężnej poklasztornej budowli. Mury ogrodzenia i budynku zatrzymują ciepło, a nocą oddają je winnicy. Ogród winoroślowy wkomponowany w drogę krzyżową. Mnisi uprawiali wino, ale też mieli sady i ogrody warzywne, hodowali ryby, które były jak znalazł w czas postu.

Przejdźmy do rajskiej muzyki. Od lat to tutaj odbywa się festiwal "Muzyka w raju" - w tym roku muzyka dawna będzie rozbrzmiewała od 19 do 23 sierpnia. Przez Paradyż przewinęły się sławy muzyki dawnej, a jedna z nich - Alexis Kossenko, wybrał paradyski kościół na miejsce nagrań swoich płyt.

- Tutejszy kościół jest idealny pod względem akustycznym, dźwięk jest bardzo czysty. Do tego świetna publiczność, otwarta na różne style muzyki - zachwalała w ubiegłym roku Lucia Mense z zespołu Ars Choralis Coeln, która przyjechała z Kolonii w Niemczech.

- W innych krajach zdarza się, że niewielu ludzi jest zainteresowana muzyką średniowieczną, ale w Paradyżu widownia jest zawsze pełna - mówi Michał Gondko, warszawiak z grupy La Morra mieszkający w Szwajcarii.

- Rzeczywiście, publiczność bardzo ciepło nas przyjmuje - przyznaje Corina Marti, koleżanka z zespołu, która gra m. in. na claviciterium, czyli wczesnym instrumencie klawiszowym podobnym do klawesynu.

I wreszcie organy

(fot. fot. Tomasz Gawałkiewicz)

O TYM JAK OPAT PORWAŁ SULECHOWSKICH KUPCÓW

Z paradyskim opactwem związanych jest wiele ciekawych historii. W 1740 r. oddział pruskich werbowników wdarł się do Polski i uprowadził sołtysa wsi Wyszanowo, którego wcielono następnie do gwardii olbrzymów króla Fryderyka Wilhelma I. Wyszanowo należało do cystersów, dlatego w odwecie opat z Paradyża zatrzymał w klasztorze dwóch kupców z Sulechowa, którzy jechali na targ do Brójec. 21 marca 1740 r. na rozkaz swego monarchy Prusacy zaatakowali klasztor - odbili kupców, a przy okazji obrabowali i zbezcześcili kościół oraz poturbowali zakonników. Napad odbił się szerokim echem w całym kraju i ujawnił zupełną bezsilność Polski wobec rosnącego w siłę sąsiada.

Magnesem są też organy. Paradyski instrument powstał w roku 1931 w słynnej firmie organmistrzowskiej z Frankfurtu nad Odrą - Sauer-Walcker. Jest opatrzony tabliczką znamionową z datą 1442. To - cytując stronę internetową Adama Olejnika, który remontował instrument w latach 2007/2008 - to "dwumanuałowy instrument z wiatrownicami systemu upustowego, kieszonkowego oraz pneumatyczną trakturą systemu rurkowego".

Instrument ten zastąpił znajdujące się w świątyni wcześniej barokowe organy, których budowniczym był Wielkopolanin Joachim Gotlob Peter. Przypuszcza się, że Petera był również autorem zachowanego do naszych czasów prospektu organowego, o którym fachowcy twierdzą, iż jest najpiękniejszym barokowym prospektem organowym na Ziemi Lubuskiej. Wracając do instrumentu. Dzięki pewnym przeróbkom na tym instrumencie można wykonywać na nim romantycznej literatury organowej.

- Atrakcyjny instrument, ale w swojej klasie - dodaje Olejnik. - Odpowiada okresowi, stylowi, który panował w tym czasie i jest dobrze zachowany.

Podczas remontu doprowadzono instrument do porządku - uzupełniono ubytki w piszczałkach, uszkodzenia i zabrudzenia innych elementów, jak również niesprawność urządzeń traktury grającej i rejestrowej nie pozwalały na wykorzystanie walorów instrumentu do obsługi liturgicznej, a tym bardziej koncertowej. Wreszcie oczyszczono i zabezpieczono przed szkodnikami miechy. Napisy porcelanowych szyldów rejestrowych otrzymały nowy, ręcznie wykonany malunek. Finałem było pokrycie meblowej części stołu prawie stu warstwami szelaku.