Miejsce rozrywki

Pierwsze próby włączania terenów na drugim brzegu rzeki do miejskiego organizmu sięgają średniowiecza. W 1360 r. biskup poznański zezwolił na budowę szpitala przy kaplicy św. Jerzego na lewym brzegu Warty, poddając tę fundację patronatowi Rady i mieszczan. W kronikach epoki nowożytnej zapisało się nieco odleglejsze miejsce - tzw. Krowi Gród, czyli Kuhburg. W latach wojny 30-letniej (1618-48) gościł on liczne oddziały wojskowe, m.in. szwedzkie z królem Gustawem Adolfem.

Miejsce rozrywki

Jednak nie średniowieczne punkty osadnicze przesądziły o powstaniu zarzecznej dzielnicy. Zaczątkiem był obronny rawelin o wylotu mostu, który po splantowaniu posłużył do posadowienia magazynu zbożowego - dzisiejszego oddziału muzeum. Przedmieście skoncentrowało się zaś wokół prowadzącego od mostowego szańca na południe grobli. Jeszcze na mapie z XVIII w. grobla jest wąskim łukowatym ziemnym nasypem z drogą w kierunku Polski. Na jej przeszkodzie stawało ponad tuzin mostów nad licznymi kanałami i ciekami tego bagnistego terenu. Ul. Grobla jest jej pamiątką. Dopiero usypanie w latach 1768-69 wałów nadwarciańskich oraz powstanie kanału ulgi pozwoliło na w miarę bezpieczną działalność osadniczą. Już w 1734 r. wybudowano tu Dom Strzelecki miejscowych kurków. Do tego miejsca rozrywki dołączył Teatr Letni, a w późniejszym okresie domy koncertowe z kręgielniami i ogrodami restauracyjnymi Eldorado (Capitol oraz Metalowiec przy ul. Wawrzyniaka) i Victoriagarten (obok roszarni). Także miejsce po obronnej wyspie Krowiego Grodu zajęła willa z lokalem rozrywkowym (dziś TWG, ul. Kobylogórska), zaś na brzegu Warty zainstalowało się kilka kąpielisk.

Najważniejszy był przemysł

O włączeniu zawarciańskich, podmokłych łąk do ówczesnego Landsberga zadecydował rozwijający się tu przemysł. Już w latach 40. XIX w. Hermann Paucksch pokusił się o pogodzenie pruskiej prowincji z duchem epoki pary. Jego spółka ,,Paucksch & Freund’’ przekształciła się w spółkę akcyjną produkującą pod marką ,,Paucksch A.G.’’ znane na całym świecie maszyny i kotły parowe, silniki diesla, aparaty do destylacji i produkcji mączki ziemniaczanej. Po I wojnie światowej w fabryce remontowano wagony kolejowe.
Niemal po sąsiedzku powstały w ostatnich latach XIX w. hale do produkcji lin, sznurów i kabli drugiego landsberskiego radcy handlowego, Gustawa Schroedera. Do niego należała także roszarnia za mostem na kanale. W odległym zakątku Zawarcia od 1903 r. Max Bahr kontynuował rozpoczętą na prawym brzegu Warty produkcję worków i plandek. Jego firma zyskała pozycję drugiego zakładu tego typu w Niemczech, a dzielnicy przyniosła niesamowity rozwój. Za przędzalnią i tkalnią juty poszła zabudowa mieszkalna, przedszkole i port. Przedsiębiorcę upamiętniono nazywając ulicę nad Wartą Max-Bahr-Strasse (ul. Frabryczna). Jednak tylko Hermann Paucksch nawet swe miejsce zamieszkania związał z Zawarciem. Jego willa zwana Warciańskim Zameczkiem to dziś Grodzki Dom Kultury.
Obok portu i szlaku handlowego, ważną rolę odegrała na Zawarciu także kolej, a raczej zainicjowane od 1896 r. połączenie kolejowe z dworca Landsberg (Warthe) Brückenvorstadt do Skwierzyny i Międzyrzecza, trzy lata później przedłużone do dworca głównego przez most na Warcie. W 1926 r. powstała na Zawarciu linia tramwajowa, przebudowana w czasie wojny na trakcję tramwajową.

Ocalić od zapomnienia

Po tych milowych kamieniach w historii Zawarcia nie pozostał dziś niemal ślad.
Na wystawie ,,Landsberg za Wartą’’ udało mi się jednak pokazać pamiątki ze wszystkich zakładów przemysłowych. Także tych mniejszych: olejarni Paul Elsner & Co., następcy Carl Mixdorf - Landsberger Ölmühle (ul. Przemysłowa 35 a), rozlewni piwa i wody mineralnej Johannes Frńnkel (ul. Śląska 2), fabryki kamieni młyńskich R. Besser (ul. Grobla 4), urządzeń grzewczych Schlüter & Kühn (ul. Wał Okrężny 20). Są też ślady - np. opakowania, reklamy - po zawarciańskich składach handlowych, sklepach, wytwórniach spożywczych i aptece.