Wojna na Ukrainie 2023 na żywo. Najnowsze informacje - relacja

„Będę kandydował na prezydenta Federacji Rosyjskiej” – Putin zapowiedział start w wyborach.

Służba Bezpieczeństwa Ukrainy powiadomiła o podejrzeniach towarzysza terrorystycznej Motoroli, przewodniczącego tzw. „parlamentu DNR” Artema Zhozi. Uczestniczy w podziale wydatków „budżetowych” lokalnej administracji okupacyjnej na potrzeby rosyjskich jednostek wojskowych.

Wołodymyr Zełenski rozmawiał z premier Estonii Kaią Kallas. Rozmawiali o dalszym wzmacnianiu obrony powietrznej, a także o znaczeniu utrzymania politycznego i finansowego wsparcia Ukrainy ze strony UE.

Narodowy Cmentarz Wojskowy dla poległych na wojnie z Rosją będzie ulokowany w miejscowości Hatne pod Kijowem – postanowił w piątek parlament Ukrainy. Wcześniejsze planowano, że cmentarz powstanie w Bykowni, gdzie spoczywają ofiary komunizmu różnych narodowości, w tym Polacy.

Rada Najwyższa (parlament) przyjęła nową ustawę w sprawie nekropolii narodowej, wskazując, że decyzję o jej umiejscowieniu podejmuje Rada Ministrów. „Według informacji od członków rządu będzie to Hatne” – poinformował na Telegramie deputowany partii „Hołos” (głos) Jarosław Żełezniak. 

W maju Rada Najwyższa wyznaczyła już miejsce pod Narodowy Cmentarz, który miał powstać w Bykowni na wschód od Kijowa. Decyzję tę jednak zmieniono, zważając na argumenty, że bykowniański las nie został w pełni zbadany i w jego gruntach mogą znajdować się jeszcze pochówki z czasów komunizmu.

W lesie w Bykowni znajduje się największy na Ukrainie cmentarz ofiar komunizmu. W zbiorowych mogiłach pogrzebano około 150 tys. osób różnej narodowości, w tym ok. 3,5 tys. Polaków z listy katyńskiej. Polacy mają tu swoją oddzielną kwaterę znaną jako Polski Cmentarz Wojenny.

Polaków, którzy pochowani są w Bykowni, zgładzono na podstawie decyzji najwyższych władz ZSRR z 5 marca 1940 roku - tej samej, której skutkiem było zamordowanie w sumie około 22 tys. Polaków m.in. w Katyniu, Charkowie i Kalininie (obecnie Twer).

Cmentarz w Bykowni jest, obok charkowskich Piatichatek, jednym z dwóch cmentarzy katyńskich znajdujących się na terytorium Ukrainy.

Rada Najwyższa wzmocniła autonomię i niezależność Wyspecjalizowanej Prokuratury Antykorupcyjnej (SAP) – powiedział deputowany ludowy Jarosław Żeleźniak. Za przyjęciem odpowiedniego projektu ustawy poparło 298 posłów ludowych.

Ukraińskie naloty wojskowe na okupowany Krym będą kontynuowane, powiedział Andrij Jusow, przedstawiciel Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Łączności Ukrainy. „Jest informacja publiczna o kilku nalotach. W rzeczywistości było ich więcej, ale nie zdradzamy jeszcze wszystkich szczegółów. Można twierdzić, że na pewno nie są to ostatnie naloty i operacje” – powiedział Jusow. Takie operacje specjalne pozwalają ukraińskim szpiegom zbierać informacje i realizować zadania wywrotowe.

Rada Najwyższa głosowała za przyjęciem 2 projektów ustaw. Są to ustawy o zwiększeniu personelu NABU o 300 osób oraz o możliwości kontrolowania przez NAKC mienia nabytego na cele publiczne. Poinformował o tym zastępca ludowy Jarosław Żeleźniak. Potrzebę wprowadzenia takich przepisów wyrażają wymagania Komisji Europejskiej dotyczące rozpoczęcia negocjacji z Ukrainą w sprawie przystąpienia do UE.

Według aktualnych informacji w wyniku ataku rakietowego w Pawłohradzie rannych zostało 8 osób. Są to mężczyźni w wieku od 32 do 66 lat - RMA.  „Oprócz Pawłohradu, Terniwki i Jurijowskiej hromady zniszczenia następuje w Mieżyryckiej hromadzie” – powiedział szef Dniepropietrowska RMA Serhij Łysak.

UE da państwom członkowskim prawo do blokowania importu rosyjskiego gazu – Financial Times. Jak wynika z projektu dokumentu, państwa członkowskie UE mogłyby mieć prawo do „częściowego lub, jeśli jest to uzasadnione, całkowitego ograniczenia” dostępu operatorów gazowych z Rosji i Białorusi do infrastruktury w celu ochrony ich żywotnych interesów bezpieczeństwa.

Sztab Generalny Sił Zbrojnych Ukrainy opublikował 8 grudnia dane o stratach wojsk rosyjskich. Ogółem zginęło około 337 220 Rosjan.

W sieci pojawiło się wideo z pożaru gazociągu w tymczasowo okupowanym Kerczu – lokalne kanały. Podaje się, że bez ogrzewania pozostało 18 tysięcy osób.

W grudniu br. aż 10 samolotów cywilnych w Rosji miało awarię w trakcie lotu; do incydentów tych dochodzi w czasie, gdy od prawie dwóch lat obowiązują sankcje Zachodu wobec Kremla - powiadomił w piątek portal Moscow Times. Tego dnia awaryjnie lądował samolot Nowosybirsk-Moskwa. Maszyna nie mogła kontynuować rejsu z powodu problemów z silnikiem.

Samolot Boeing 737, należący do przewoźnika S7, musiał awaryjnie lądować w piątek po starcie z Nowosybirska. Problemy z silnikiem zaczęły się, gdy maszyna zaczęła nabierać wysokości. Samolot przeprowadził awaryjne lądowanie w Nowosybirsku; nikt z pasażerów nie ucierpiał. Podobne trudności związane z pracą silnika wystąpiły też w samolocie transportowym Tu-204M, który dzień wcześniej, 7 grudnia, wystartował z Ułan Ude, kierując się do chińskiego miasta Zhangzhou. W obu maszynach kilka minut po starcie z silników zaczęły wydobywać się iskry.

6 grudnia problemy miał Boeing 777, należący do państwowych linii Aerofłot. Jeden z pasażerów zauważył dym na pokładzie maszyny, lecącej z Moskwy na Kamczatkę. Przewoźnik zapewnił, że dymu nie było, ale przyznał, że podstawił inny samolot z powodu zapachu rozgrzanego plastiku.

Moscow Times poinformował także o dwóch awariach 5 grudnia. W Komsomolsku nad Amurem, w Kraju Chabarowskim musiał lądować awaryjnie, z powodu problemów ze sterami, samolot transportowy An-12. Na moskiewskim lotnisku Szeremietiewo lądował natomiast awaryjnie samolot z Kazania ze 188 osobami na pokładzie. Portal nie podał typu maszyny.

Dwa Airbusy A321, którymi rejsy wykonywał Aerofłot, lądowały awaryjnie 1 grudnia w Petersburgu i 2 grudnia na Szeremietiewie. Ponadto 1 grudnia doszło do dwóch innych awarii: Boeing 737 (również należący do Aerofłotu) miał problemy z ciśnieniem w kołach podwozia i lądował awaryjnie w Jużnosachalińsku. Na pokładzie znajdowało się 408 pasażerów. Ponadto w Nowosybirsku rosyjska maszyna Superjet 100 musiała lądować wkrótce po wylocie z powodu zakłóceń w działaniu automatycznego pilota.

2 grudnia problemy miał inny samolot Superjet 100, który leciał z 71 pasażerami z Nojabrska do Ufy. Z powodów technicznych maszyna musiała lądować w Tiumeniu.

Moscow Times przypomniał, że wiosną 2022 roku USA i UE nałożyły sankcje na rosyjski sektor lotniczy. Według portalu od tego czasu przewoźnicy ukrywają usterki techniczne, a samoloty wykonują rejsy mimo tych problemów. Grudniowe incydenty portal uznał za oznakę tego, że awarie w lotnictwie cywilnym w Rosji stają się zjawiskiem masowym.

Obrona powietrzna Ukrainy zestrzeliła 14 z 19 rakiet manewrujących, odpalonych w piątek w godzinach porannych przez rosyjskie bombowce – poinformował rzecznik sztabu Sił Powietrznych w Kijowie pułkownik Jurij Ihnat.

„Według wstępnych danych wystrzelonych zostało 19 pocisków manewrujących Ch-101 i Ch-155. Mamy niezły wynik działalności obrony powietrznej: 14 zostało zniszczonych. Zestrzelono je w obwodzie kijowskim i dniepropietrowskim” – powiedział Ihnat w ukraińskiej telewizji.

Rzecznik przyznał, że część rosyjskich pocisków trafiła w obiekty infrastruktury w obwodzie dniepropietrowskim. „Niestety, nie wszystko udało się zestrzelić; otrzymaliśmy informację o osobie zabitej” – przekazał.

Wcześniej informowano, że w ataku na miasto Pawłohrad w obwodzie dniepropietrowskim jedna osoba zginęła, a cztery zostały ranne.

Ihnat zwrócił uwagę, że przed piątkowym atakiem lotniczym Rosjanie przeprowadzili w czwartek zwiad z użyciem dronów, które wysłali do obwodu dniepropietrowskiego. „Pięć z nich zostało zestrzelonych mniej więcej w tym samym miejscu, w którym zestrzelono (w piątek) rakiety” – powiedział.

Co najmniej dwie osoby cywilne zginęły, a 12 zostało rannych w wyniku rosyjskich ataków rakietowych z użyciem lotnictwa, do których doszło w piątek w godzinach nocnych i porannych – powiadomiła Państwowa Służba ds. Sytuacji Nadzwyczajnych Ukrainy (DSNS).

Około godz. 1 w nocy Rosjanie przeprowadzili atak lotniczy na gminę Kuryliwka pod Kupiańskiem w obwodzie charkowskim. Uderzenie uszkodziło pięciokondygnacyjny blok; jedna osoba zginęła, jeszcze jedna została ranna.

O godz. 3 nad ranem rosyjscy okupanci zaatakowali z użyciem pocisków rakietowych Charków, gdzie ranne zostały dwie osoby. Eksplozje uszkodziły co najmniej siedem bloków i ponad 20 samochodów.

W atakach w godzinach porannych, do których Rosjanie wykorzystali dziesięć bombowców Tu-95MS, ucierpiało miasto Pawłohrad w obwodzie dniepropietrowskim. Jedna osoba zginęła, a cztery zostały ranne.

Z obwodu kijowskiego napłynęły informacje o uszkodzonych budynkach prywatnych, na które spadły fragmenty zestrzelonych przez obronę powietrzną rakiet. Władze podały, że doszło do tego w kilku gminach regionu.

Wszystkie rakiety, wystrzelone przez Rosję w piątek rano z samolotów w kierunku Kijowa, zostały zniszczone przez obronę powietrzną – poinformowały władze stolicy Ukrainy. Siły rosyjskie użyly do ataku dziesięciu bombowców Tu-95MS.

„Po długiej przerwie, która trwała 79 dni, przeciwnik wznowił uderzenia z zastosowaniem pocisków manewrujących, odpalonych z samolotów lotnictwa strategicznego Tu-95MS. Według wstępnych ustaleń około dziesięciu bombowców wypuściło pociski manewrujące typu Ch-101/555/55 z rejonu miasta Engels w obwodzie saratowskim” Rosji – napisał na Telegramie szef Kijowskiej Miejskiej Administracji Państwowej Serhij Popko.

„Żaden wrogi pocisk nie osiągnął celu. Siły obrony powietrznej zestrzeliły wszystkie rakiety, które leciały na Kijów, jeszcze przed tym, jak dotarły do stolicy” – podkreślił. Na razie brak informacji o jakichkolwiek ofiarach, rannych czy zniszczeniach – dodał.

Alarm powietrzny w Kijowie, który ogłoszono o godz. 6.47 czasu lokalnego trwał do godz. 8.31 (odpowiedni 5.47 i 7.31 w Polsce). W tym czasie tysiące mieszkańców ukraińskiej stolicy było w drodze do pracy. W mediach społecznościowych pokazano nagrania z wypełnionych ludźmi stacji metra, na których stały zatrzymane w związku z alarmem pociągi.

Czy Ukraina, z przeciążonym przez wojnę systemem ochrony zdrowia, stanie się źródłem kolejnej epidemii?

Ci, którzy chcą, by pakiet pomocy Ukrainie przepadł w Kongresie siedzą w Moskwie, Teheranie i Pekinie – powiedział w czwartek sekretarz stanu USA Antony Blinken po spotkaniu z szefem MSZ Wielkiej Brytanii Davidem Cameronem. Brytyjski dyplomata określił wojnę na Ukrainie „wyzwaniem naszego pokolenia”, porównując ją do II wojny światowej.

– To jest ważny moment, bo ludzie, którzy najbardziej chcą, by ten pakiet przepadł, to ludzie, którzy siedzą w Moskwie, w Teheranie i w Pekinie – powiedział Blinken podczas wspólnej konferencji prasowej z Cameronem, mówiąc o negocjowanym w Kongresie pakiecie pomocy dla Ukrainy. Przestrzegł, że konsekwencją odcięcia wsparcia dla Kijowa może być ostatecznie ośmielenie Rosji do kolejnych napaści, w tym być może na państwo NATO.

Cameron powiedział, że ważąca się w Kongresie sprawa dodatkowych funduszy pozwalających na dalszą pomoc Ukrainie była głównym powodem, dla którego przyjechał do Waszyngtonu. Podkreślał, że widzi wojnę na Ukrainie jako „wyzwanie naszego pokolenia”, tak jak dla pokolenia jego dziadka była walka przeciwko III Rzeszy. Zapowiedział, że wsparcie Wielkiej Brytanii w przyszłym roku dla Ukrainy będzie równie wysokie, jak w poprzednich latach. Wyraził też optymizm, jeśli chodzi o losy amerykańskiego pakietu wsparcia.

– Jestem pewny, że dobra wola zwycięży i te pieniądze zostaną przegłosowane. To będzie miało wielki efekt na morale na Ukrainie, ale także zapewni, że kraje europejskie same podtrzymają swoją pomoc – powiedział były premier.

Nie zgodził się też z oceną, że Ukraina zaczyna przegrywać wojnę. Wyliczał, że Rosja straciła 300 tys. żołnierzy, a w jeden dzień straciła jedną czwartą swoich śmigłowców uderzeniowych. Dodał, że wszystkiego tego dokonano za jedynie 10 proc. budżetu obronnego USA i Wielkiej Brytanii oraz bez utraty ani jednego żołnierza NATO.

Źródło: PAP

Biorąc pod uwagę sytuację na Kapitolu, nie jesteśmy w stanie obiecać Ukrainie, że nasza pomoc będzie kontynuowana - powiedział w czwartek rzecznik Rady Bezpieczeństwa Narodowego John Kirby. Powtórzył jednak, że prezydent Biden jest gotowy do kompromisu z republikanami, by wyjść z impasu wokół pakietu wsparcia dla Ukrainy.

Kirby odpowiedział w ten sposób na pytanie, czy może obiecać Ukrainie kontynuowanie wsparcia.

"Biorąc pod uwagę, jak stoją sprawy na Kapitolu, nie jesteśmy w stanie złożyć takiej obietnicy" - oznajmił. Dodał, że dzieje się tak, mimo że wiadomo, że pomoc Ukrainie popiera większość kongresmenów obydwu partii i w obydwu izbach.

"Jest po prostu mała liczba republikanów, która chce trzymać [pomoc dla Ukrainy] jako zakładnika, żądając dość skrajnej polityki na granicy" - stwierdził Kirby, odnosząc się do zablokowania w środę przez republikanów projektu ustawy przewidującej 61 mld dolarów wydatków związanych ze wsparciem Ukrainy.

Zaznaczył, że choć prezydent nie zgadza się na skrajne rozwiązania, chce podjąć negocjacje w dobrej wierze na temat zmian w polityce imigracyjnej. Odmówił jednak "publicznych negocjacji" i podania szczegółów na temat ewentualnego kompromisu.

"Tu chodzi o kompromis. A w kompromisie nikt nie dostaje wszystkiego, czego chce. Ale nie to słyszymy ze strony republikanów w Izbie. Oni przyjmują postawę +nie bierzemy jeńców+, wszystko albo nic. Cóż, to po prostu nie jest negocjowanie w dobrej wierze" - powiedział Kirby.

Pytany o ewentualne negocjacje na temat zakończenia wojny, przedstawiciel Białego Domu stwierdził, że decyzja w tej sprawie należy jedynie do prezydenta Zełenskiego.

Przedsiębiorstwa ukraińskie i amerykańskie będą wspólnie produkować amunicję kalibru 155 mm - powiedział w czwartek ukraiński minister ds. strategicznych gałęzi przemysłu Ołeksandr Kamyszin, cytowany przez agencję Reutera.

Zapotrzebowanie na pociski tego typu w trakcie wojny z Rosją jest ze strony Ukrainy ogromne. USA i inne kraje Zachodu od początku rosyjskiej agresji w lutym 2022 r. wysłały Kijowowi ponad 2 miliony pocisków różnego kalibru. Ogłoszono zamiar zwiększenia produkcji w celu uzupełnienia wyczerpujących się zapasów - napisał Reuters.

"Zawarliśmy umowy z dwiema wiodącymi amerykańskimi firmami dotyczące produkowania na Ukrainie amunicji kalibru 155 mm" - powiedział w ukraińskiej telewizji minister Kamyszin. Zaznaczył jednak, że wdrożenie umowy nie rozpocznie się szybko. "Proces uruchomienia produkcji amunicji tego kalibru trwa dwa-trzy lata. Aby ją rozpocząć, potrzebujemy technologii, które posiadają nasi partnerzy. Na Ukrainie nigdy nie produkowano takiej amunicji" - dodał.

Jeden z ukraińskich jeńców w czasie pięciu miesięcy rosyjskiej niewoli stracił 77 kilogramów - poinformował ukraiński rzecznik praw człowieka Dmytro Łubinec. Według relacji innego byłego więźnia karmiono ich czymś przypominającym „zafarbowaną wodę”.

Rzecznik podczas konferencji poświęconej prawom człowieka opowiadał o stanie, w jakim wracają do domów byli więzieni.

"Największa oficjalnie zarejestrowana strata wagi w ciągu pięciu miesięcy rosyjskiej niewoli to 77 kg" - poinformował Łubinec cytowany w czwartek przez portal Dzerkało Tyżnia. Dodał, że jeden z wojskowych mówił, że w niewoli karmiono ich czymś przypominającym zafarbowaną wodę.

Łubinec przekazał, że Rosjanie zabraniają więzionym Ukraińcom pisać listy. Kijów nie ma możliwości, by dokładnie ustalić, ilu ukraińskich obywateli jest w niewoli ani gdzie się znajdują. Według szacunków przedstawionych przez Łubinca obecnie w rosyjskiej niewoli przebywa 28 tys. ukraińskich cywilów.

Istnieją bardzo silne argumenty przemawiające za wykorzystaniem zamrożonych przez Zachód aktywów Rosji do odbudowy Ukrainy - powiedział w czwartek szef brytyjskiej dyplomacji David Cameron podczas konferencji Aspen Security Forum w Waszyngtonie. Zapowiedział, że będzie o tym rozmawiał ze swoim amerykańskim odpowiednikiem.

"Myślę, że istnieje bardzo silny argument za tym, by zamiast po prostu zamrażać te pieniądze, wziąć je i wydać na odbudowę Ukrainy. I to byłaby swego rodzaju zaliczka na reparacje, które Rosja pewnego dnia będzie musiała zapłacić" - powiedział Cameron podczas rozmowy na waszyngtońskiej edycji Aspen Security Forum. Jak dodał, słyszał wiele argumentów przeciwko temu pomysłowi, lecz żaden z nich nie jest dobry. Zapowiedział też, że będzie rozmawiał na ten temat jeszcze w czwartek podczas spotkania z sekretarzem stanu USA Antonym Blinkenem.

Administracja USA dotąd utrzymywała, że rozważa ten pomysł, jednak nie poparła go w sposób jednoznaczny. W Izbie Reprezentantów grupa kongresmenów z obu partii zgłosiła projekt ustawy, by to zrobić (REPO Act), i uzyskał on jednoznaczną aprobatę komisji spraw zagranicznych. Jak mówi jednak źródło PAP w Izbie, projekt ma nikłe szanse na stanie się prawem, m.in. ze względu na opór administracji. Departament Stanu uważa bowiem, że zamrożone aktywa mogą być przydatną kartą przetargową w ewentualnych negocjacjach na temat zakończenia wojny na Ukrainie.

W grudniu Ukraina otrzyma wszystkie 14 systemów antydronowych Vampire, które zostały zamówione w ramach pomocy wojskowej. Pisze o tym służba prasowa Dowództwa Systemów Powietrznych Marynarki Wojennej USA.

Rada Miejska Kijowa na dzisiejszym posiedzeniu powinna przeznaczyć 10 mln hrywien na ten rok i 50 mln na rok następny – na wypłaty dla Kijowańczyków zmobilizowanych w szeregi Sił Zbrojnych – powiedział burmistrz Kijowa Witalij Kłyczko. „Kijów wypłaci obywatelom Kijowa zmobilizowanym po 1 grudnia br. 30 tys. hrywien. Taka płatność ma charakter jednorazowy i ma na celu dodatkowe wsparcie finansowe nowo poborowych” – zauważył Witalij Kłyczko.

Wołodymyr Zełenski usunął Fedora Wenysławskiego ze stanowiska przedstawiciela Prezydenta w Radzie Najwyższej. Odpowiedni dekret pojawił się na stronie internetowej prezydenta. Należy zaznaczyć, że zwolnienie ze stanowiska jest czasowym zakończeniem wykonywania przez pracownika obowiązków pracowniczych przy zachowaniu miejsca pracy i stanowiska.

Uwięziony opozycjonista Aleksiej Nawalny wezwał w czwartek Rosjan, by wzięli udział w wyborach prezydenckich w 2024 roku, ale zagłosowali przeciwko Władimirowi Putinowi, na jakiegokolwiek innego kandydata. Apel ukazał się na blogu internetowym Nawalnego.

"Wybory prezydenckie odbędą się 17 marca 2024 roku. Wzywamy wszystkich, by w tym dniu poszli do urn i zagłosowali przeciwko Władimirowi Putinowi. Można to zrobić, głosując na kogokolwiek z innych kandydatów" - głosi oświadczenie.

Jak podał niezależny portal Meduza, współpracownicy Nawalnego uruchomili portal internetowy o nazwie "Rosja bez Putina", za pośrednictwem którego chcą prowadzić kampanię. "Dla Putina wybory w 2024 roku stanowią referendum w sprawie akceptacji jego działań, akceptacji wojny. 17 marca Rosja powinna zobaczyć, że większość nie chce widzieć Putina na czele państwa" - oświadczyli współpracownicy Nawalnego. Wezwali do rozpowszechniania ulotek przeciwko Putinowi i do agitowania przeciwko niemu w najbliższym otoczeniu.

Nawalny, który w minionych latach organizował wielotysięczne demonstracje przeciw rosyjskim władzom, jest więziony w kolonii karnej. Został aresztowany w styczniu 2021 r. po powrocie do Rosji z Niemiec, gdzie leczył się po próbie otrucia. Władze rosyjskie wytoczyły wobec niego kolejne sprawy karne, skutkujące wyrokami łącznie ponad 30 lat więzienia.

Dwanaście lat więzienia grozi obywatelowi Ukrainy, który w listopadzie 2022 roku pomagał okupacyjnym wojskom Rosji w ucieczce przed nacierającymi na Chersoń wojskami ukraińskimi – poinformowała w czwartek Służba Bezpieczeństwa Ukrainy (SBU).

44-letni mieszkaniec Chersonia przekazał Rosjanom listy posiadaczy łodzi i motorówek, a następnie towarzyszył uzbrojonym żołnierzom wrogiej armii, którzy je konfiskowali. Dzięki tym łodziom Rosjanie mogli zbiec na lewy, wschodni brzeg przepływającego przez miasto Dniepru.

Uciekając z Chersonia, Rosjanie nie wywieźli swego kolaboranta, który ukrył się u rodziny w obwodzie mikołajowskim, gdzie został zatrzymany. Dziś grozi mu 12 lat pozbawienia wolności wraz z konfiskatą majątku – przekazała SBU. 

Chersoń, miasto obwodowe na południu Ukrainy, został wyzwolony 11 listopada 2022 r. po blisko ośmiu miesiącach okupacji. Wojska rosyjskie w wyniku ukraińskiej kontrofensywy wycofały się na wschodni brzeg Dniepru. Od tego czasu prowadzą stamtąd regularny ostrzał miasta i obwodu, w tym celów cywilnych.